Czasami zachodzi konieczność farmakologicznego uspokojenia konia – np. do niektórych zabiegów weterynaryjnych czy kowalskich. W takich przypadkach stosuje się tak zwaną sedację. W jakich sytuacjach bywa ona konieczna, jak postępować z koniem przed i po sedacji, jak sedacja przebiega i z jakim ryzykiem się wiąże – o tym w artykule.

 

 

Czym jest sedacja

Sedacja to zniesienie napięcia nerwowego, czyli wprowadzenie zwierzęcia w stan uspokojenia za pomocą leków. Głównym celem takiego działania jest ograniczenie odruchów obronnych konia. W zależności od zastosowanych substancji lub ich kombinacji możliwe jest osiągnięcie również innych efektów, takich jak na przykład ograniczenie odczuwania bólu.

Uspokojenie farmakologiczne stosowane jest u koni z wielu różnych względów. Przede wszystkim są to zwierzęta uciekające, a więc z natury płochliwe i wiele wykonywanych przy nich czynności może sprowokować je do ucieczki i/lub odruchów obronnych. Szczególnie źle reagują one na unieruchomienie, gdyż to w warunkach naturalnych wiąże się ze zwiększonym ryzykiem padnięcia ofiarą drapieżnika z powodu braku podstawowej metody obrony konia, czyli ucieczki. Tymczasem do niektórych zabiegów diagnostycznych, leczniczych czy zootechnicznych (na przykład kowalskich) konieczne jest stanie konia w bezruchu. Nagłe poruszenie się pacjenta może nie tylko utrudnić czy uniemożliwić wykonanie danej czynności, ale wręcz uszkodzić ciało konia. Przykładem są manipulacje w obrębie oczu czy uszu, które wymagają dużej precyzji, delikatności z uwagi na wysoką wrażliwość tkanek, a jednocześnie są dla zwierzęcia nieprzyjemne, nawet wtedy, gdy nie powodują bolesności. To wszystko może prowokować u konia odruchy obronne. Konie cechują się przy tym dużą skłonnością do gwałtownych zachowań, które w połączeniu z wielkością, ciężarem i szybkością tych zwierząt mogą wiązać się z bardzo dużym niebezpieczeństwem, zarówno dla samego pacjenta jak i jego otoczenia. W dodatku niektóre konie w sytuacjach domniemanego przez nie zagrożenia wykazywać mogą tendencję do kopania, co dla przeprowadzającego zabieg lekarza weterynarii czy kowala, a także osób im asystujących (m. in. trzymających zwierzę) może okazać się tragiczne w skutkach.

 

Wskazania do sedacji u koni

Wskazaniami do wprowadzenia konia w stan sedacji są: endoskopia, badanie ginekologiczne, badanie rektalne, badanie rentgenowskie, zabiegi dentystyczne, zakładanie sondy nosowo-żołądkowej, rozczyszczanie i podkuwanie kopyt, wykonywanie drobnych zabiegów operacyjnych (np. szycie i opatrywanie ran, zabiegi na wymieniu i strzykach, leczenie ścięgien, usuwanie guzów skórnych), ułatwienia załadunku i transportu zwierząt. Zawsze, jeśli to możliwe, w pierwszej kolejności należy stosować fizyczne metody poskromienia (np. chwyt za fałd szyi, dutka nosowa), które jeśli są właściwie zastosowane, nie obciążają organizmu konia tak jak leki, nie wymagają specjalnego przygotowania konia i postępowania po podaniu leku (np. głodówki do czasu ustąpienia efektów jego działania) i pozwalają ograniczyć czas poskromienia do samego badania lub zabiegu (nie trzeba czekać aż leki przestaną działać).

 

Klacz w trakcie sedacji przy wykonywaniu zabiegu lekarsko-weterynaryjnego na koniu stojącym.

 

Środki stosowane u koni do sedacji

Wśród substancji najczęściej stosowanych u koni do sedacji wymienić należy detomidynę, ksylazynę i acepromazynę. Pierwsze dwie substancje są podawane tylko i wyłącznie w zastrzyku przez lekarza weterynarii, trzecia – także w postaci żelu doustnego, który z zalecenia lekarza weterynarii niekiedy podaje opiekun konia.

 

Detomidyna

Działanie: sedacja (uspokojenie) od lekkiej do głębokiej i analgezja (działanie przeciwbólowe), przy czym uspokojenie pojawia się już przy niższych dawkach, a działanie przeciwbólowe dopiero przy dawkach średnich. Przy bolesnych zabiegach konieczne jest zastosowanie znieczulenia miejscowego lub ogólnego.

Czas działania: sedacja pojawia się zazwyczaj po ok. 10 minutach. Początkowo koń może się poruszać chwiejnym krokiem i opuszczać głowę, zwiotczeniu ulega dolna warga, osłabiona zostaje koordynacja ruchów. Z rozpoczęciem zabiegu należy zaczekać aż preparat rozwinie w pełni swoje działanie. Efekt uspokajający utrzymuje się, w zależności od dawki, 60-210 minut, efekt przeciwbólowy – 40-80 minut.

Działania niepożądane: bardzo rzadkie, wystąpić może zwolnienie akcji serca i bloki przewodnictwa sercowego, niezborność ruchowa, nadmierna potliwość, u koni z gorączką może dojść do przyspieszenia oddechu, po 45-60 minutach z reguły koń oddaje mocz (działanie moczopędne leku), możliwa reakcja nadwrażliwości, pokrzywka, a także reakcja paradoksalna w postaci nadmiernego podniecenia. Rzadko może wystąpić surowiczy wyciek z nozdrzy, obrzęk głowy i okolicy twarzowej z powodu opadania głowy w przebiegu sedacji. Aby temu zapobiec powinno się utrzymywać głowę konia w pozycji lekko uniesionej. Lekkie objawy niepożądane ustępują samoistnie. W przypadku pojawienia się poważniejszych objawów, leczy się je objawowo.

 

Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku:

  • spodziewanego lub już rozwijającego się wstrząsu endotoksycznego (wywołanego przez toksyny bakteryjne) lub pourazowego
  • zaburzeń pracy serca – poinformuj lekarza weterynarii, jeśli koń ma lub miał w przeszłości problemy kardiologiczne, zdarzały się zasłabnięcia
  • przy zaawansowanych schorzeniach płuc - poinformuj lekarza weterynarii o tym, że koń cierpi na schorzenia układu oddechowego, miewa duszności (np. w przebiegu astmy, w tym RAO)
  • silnego stresu – zadbaj o spokój zwierzęcia przed, w trakcie i po podaniu leku.

 

Leku nie można stosować u osobników:

  • z zaburzeniami czynności serca, płuc, nerek i wątroby oraz u zwierząt w szoku i niedożywionych – poinformuj lekarza weterynarii o wszystkich znanych ci chorobach, na które cierpi lub cierpiał koń (m. in. schorzenia astmatyczne, w tym RAO, choroby serca, zasłabnięcia)
  • u których stosuje się niektóre leki – poinformuj lekarza weterynarii, o wszystkich lekach jakie przyjmuje koń
  • ze znaną nadwrażliwością na detomidynę lub substancje pomocnicze leku – poinformuj lekarza weterynarii, jeśli w przeszłości u konia pojawiły się objawy nadwrażliwości po podaniu środków stosowanych do sedacji.

 

Jak postępować z koniem:

  • chronić zwierzę przed działaniem ekstremalnych temperatur – unikać wychłodzenia i przegrzania
  • po podaniu leku należy zapewnić koniowi spokój
  • paszę i wodę można zacząć podawać dopiero po tym, gdy efekt sedacyjny całkowicie ustąpi – wcześniejsze przyjmowanie pokarmów i płynów może zakończyć się m. in. zadławieniem i/lub zakrztuszeniem.

UWAGA! Zawsze zachowuj przy koniu ostrożność! Nawet jeśli zwierzę znajduje się w pozornie głębokiej sedacji, może silnie zareagować na działanie bodźców zewnętrznych, powodując zagrożenie dla ludzi i dla samego siebie.


 

Ksylazyna

Działanie: sedacja (od lekkiej do głębokiej) i zwiotczenie mięśni (konie zazwyczaj nie przyjmują pozycji leżącej), w połączeniu z innymi substancjami także w celu wywołania efektu przeciwbólowego i znieczulenia. Przy bolesnych zabiegach konieczne jest zastosowanie znieczulenia miejscowego lub ogólnego.

Czas działania: po podaniu dożylnym lek zaczyna działać po 3-5 minutach, po domięśniowym po 10-15 minutach, z rozpoczęciem badania lub planowanych zabiegów należy poczekać aż do pełnego rozwinięcia się efektu sedacyjnego. Należy stworzyć koniowi po podaniu leku warunki umożliwiające spokojny odpoczynek. Działanie przeciwbólowe trwa 10-15 minut, a uspokajająco-nasenne do 4 godzin.

Działania niepożądane: możliwe odwracalne podrażnienie tkanek, często pojawia się pocenie w trakcie ustępowania działania uspokajającego, zwolnienie akcji serca, zmniejszenie częstotliwości oddechów, przejściowy wzrost, a następnie spadek ciśnienia krwi, częstsze oddawanie moczu, drżenia mięśniowe, trudności w poruszaniu się, odwracalne wypadanie prącia, bardzo rzadko może pojawić się łagodna kolka (ksylazyna zwalnia pracę jelit), obniżenie lub wzrost temperatury ciała zależnie od temperatury otoczenia, rozszerzenie źrenicy, wysuwanie się trzeciej powieki.

 

Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku: 

  • pierwszych dwóch trymestrów ciąży – poinformuj lekarza weterynarii, że klacz jest lub może być w ciąży
  • kolki (ksylazyna hamuje motorykę jelit) – lekarz weterynarii może rozważyć jej zastosowanie wyłącznie w stanach nie reagujących na podane leki przeciwbólowe
  • predyspozycji konia do wystąpienia ochwatu (ksylazyna zmniejsza przepływ krwi w kończynach przez ok. 8 godzin po podaniu) – poinformuj lekarza weterynarii o epizodach ochwatu w przeszłości, a także o tym, że koń cierpi na insulinooporność oraz koński syndrom metaboliczny (EMS), które znacznie zwiększają ryzyko wystąpienia ochwatu
  • chorób lub nieprawidłowego funkcjonowania układu oddechowego z uwagi na ryzyko wystąpienia zagrażających życiu duszności – poinformuj lekarza weterynarii o tym, że koń cierpi na schorzenia układu oddechowego, miewa duszności (np. w przebiegu astmy, w tym RAO)
  • koni starszych i osłabionych (większa wrażliwość na ksylazynę)
  • koni nerwowych lub bardzo pobudliwych (może być konieczne zastosowanie wyższych dawek leku)
  • odwodnienia.

 

Leku nie można stosować u osobników:

  • nadwrażliwych na ksylazynę lub substancje pomocnicze - poinformuj lekarza weterynarii, jeśli w przeszłości u konia pojawiły się objawy nadwrażliwości po podaniu środków stosowanych do sedacji
  • z niedrożnością przewodu pokarmowego (rodzaj ciężkiego morzyska, inaczej kolki) – lek ten zwiotcza mięśnie, a w konsekwencji może nasilać skutki niedrożności
  • z chorobami płuc (zaburzeniami oddychania) lub zaburzeniami pracy serca – poinformuj lekarza weterynarii o aktualnych lub przebytych schorzeniach kardiologicznych, oddechowych (astma, w tym RAO), zasłabnięciach
  • z upośledzeniem pracy wątroby lub nerek – poinformuj lekarza weterynarii o wszystkich chorobach na które cierpiał lub cierpi koń
  • prezentujących w przeszłości drgawki – poinformuj lekarza weterynarii, że jeśli u konia kiedyś wystąpiły drgawki
  • z nieprawidłowym funkcjonowaniem jelita ślepego – poinformuj lekarza weterynarii, jeśli u koni wystąpiło kiedyś zatkanie jelita ślepego lub inne schorzenie tego narządu
  • z niskim ciśnieniem krwi i we wstrząsie
  • chorujących na cukrzycę – poinformuj lekarza weterynarii o tym, że koń cierpi na cukrzycę, insulinooporność czy koński syndrom metaboliczny (EMS)
  • u których stosuje się niektóre leki – poinformuj lekarza weterynarii, o wszystkich lekach jakie przyjmuje koń
  • poniżej 2. tygodnia życia (chyba, że lekarz weterynarii oceni, że potencjalne korzyści przewyższają ryzyko)
  • w ciąży (ryzyko wywołania przedwczesnego porodu przez działanie kurczące na mięśniówkę macicy), z wyjątkiem sytuacji, gdy poród już następuje.

 

Jak postępować z koniem:

  • nie podawać pokarmów i wody aż do pełnego ustąpienia efektu sedacyjnego – ryzyko zadławienia i/lub zakrztuszenia, ryzyko wystąpienia kolki (ksylazyna zwalnia perystaltykę jelit, zastosowanie głodówki zapobiega wystąpieniu kolki po podaniu leku)
  • koń przed podaniem leku powinien być na czczo – zapytaj lekarza weterynarii o szczegółowe wytyczne dotyczące czasu trwania głodówki
  • konie po podaniu ksylazyny niechętnie poruszają się - lek najlepiej podawać w docelowym miejscu, gdzie będzie przeprowadzane badanie lub zabieg
  • po zastosowaniu leku koń może reagować na bodźce zewnętrzne - zapewnij zwierzęciu spokój
  • koń powinien mieć obniżoną głowę w celu zapobiegnięcia dostania się śliny lub jedzenia do dróg oddechowych
  • jeśli temperatura otoczenia wynosi powyżej 25°C zaleca się schładzanie konia, a przy niskich temperaturach - ochronę przed wychłodzeniem
  • należy monitorować stan konia aż do całkowitego ustąpienia efektów działania ksylazyny
  • zwierzę należy odseparować od innych zwierząt aż do czasu ustąpienia działania leku.

UWAGA! Należy zachować przy koniu ostrożność, gdyż możliwe jest jego poruszanie się pod wpływem ostrego bodźca słuchowego lub fizycznego. Lek może powodować u niektórych zwierząt krótkotrwałe pobudzenie ogólne.

 

Podawanie znieczulenia miejscowego do wykonania zabiegu operacyjnego na kończynie kuca poddanego sedacji.


 

Acepromazyna (dostępna m. in. w postaci żelu doustnego)

Działanie: sedacja (zniesienie napięcia nerwowego) i obniżenia ruchliwości z rozluźnieniem mięśni bez obniżania świadomości! – względna obojętność na środowisko skutkuje apatią, która ułatwia przeprowadzenie badania i krótkich zabiegów. Lek hamuje agresję, niepokój, nerwowość, odruchy obronne oraz rozdrażnienie. Lek bywa pomocny przy transporcie konia. Lek nie wykazuje działania przeciwbólowego!

Czas działania: uspokojenie następuje po 15-30 minutach po podania leku, zaleca się podanie na 40 minut przed załadunkiem. Czas działania sedacyjnego po podaniu zalecanej dawki trwa średnio 4 godziny, zwiększenie zalecanej dawki wydłuża, a nie zwiększa działania. Efekt uspokajający czasami utrzymuje się nawet do 24 godzin.

Działania niepożądane: obniżenie ciśnienia krwi, wyższe dawki mogą powodować efekt kataleptyczny (koń przez wiele godzin pozostaje unieruchomiony w danej pozycji ciała), po podaniu wyższych dawek może wystąpić sztywność, drżenia, brak zdolności wykonywania ruchów, może pojawić się pobudzenie, przejściowe obniżenie temperatury ciała, zaburzenia zachowania, zaburzenia płodności, wypadnięcie prącia (po 2-3 godzinach powinno się ono cofnąć, jeśli to nie nastąpi należy skontaktować się z lekarzem weterynarii), może pojawić się zadzierzgnięcie żołędzi w wyniku przedłużonej erekcji.

 

Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku: 

  • koni osłabionych, wygłodzonych, wyniszczonych, starych, z zaburzeniami układu krążenia (lekarz weterynarii musi dokonać bilansu możliwych korzyści do ryzyka)
  • odwodnienia – większe ryzyko spadku ciśnienia krwi (zagrożenie życia).

 

Leku nie można stosować u osobników:

  • we wstrząsie
  • znacznie podnieconych – zadbaj o spokój w otoczeniu i podejściu do konia przed podaniem leku i po jego podaniu
  • w przebiegu tężyczki, w stanie padaczkowym – poinformuj lekarza weterynarii, jeśli u konia kiedyś wystąpiły drgawki
  • biorących udział w zawodach sportowych – przed podaniem każdego leku informuj lekarza weterynarii, że koń startuje w zawodach sportowych
  • nadwrażliwych na ksylazynę lub substancje pomocnicze - poinformuj lekarza weterynarii, jeśli w przeszłości u konia pojawiły się objawy nadwrażliwości po podaniu środków stosowanych do sedacji
  • będących w ciąży i w okresie laktacji
  • w przebiegu kolki – może maskować objawy chorobowe.

 

Jak postępować z koniem:

  • lek wpływa na termoregulację, może dochodzić do obniżenia temperatury ciała – należy przeciwdziałać wychłodzeniu organizmu
  • do czasu ustąpienia objawów sedacji nie należy konia karmić ani poić – ryzyko zadławienia lub zakrztuszenia
  • przez 36 godzin po podaniu leku, koń nie powinien być używany do pracy

UWAGA! Należy zachować przy koniu ostrożność, gdyż możliwe jest wystąpienie u niego pobudzenia.

UWAGA! Podczas sedacji z użyciem acepromazyny konie zachowują normalną wrażliwość na bodźce wzrokowe i słuchowe – głośny hałas i gwałtowny ruch może więc przerwać stan sedacji.

UWAGA! Acepromazyna nie wykazuje działania przeciwbólowego – nie należy jej podawać jako jedynego leku przy przeprowadzaniu bolesnych zabiegów.

UWAGA! Po podaniu acepromazyny zachowana zostaje pełna świadomość konia!


 

Leki o działaniu uspokajającym wywierają depresyjny wpływ na kluczowe dla życia konia układy: krążenia, oddechowy i nerwowy. Dlatego użycie tego typu środków wiąże się zawsze z potencjalnym ryzykiem dla organizmu zwierzęcia. Leków tego rodzaju nigdy opiekun konia nie powinien stosować samodzielnie. Tylko lekarz weterynarii może określić wskazania i przeciwwskazania do przeprowadzenia sedacji, wybrać odpowiedni środek, dobrać dawkę i monitorować przebieg uspokojenia farmakologicznego, tak aby osiągnąć zamierzony efekt przy jednoczesnym zminimalizowaniu ryzyka.


 

Piśmiennictwo

Kania B. F., Nowoczesna farmakologia weterynaryjna i terapia, MedPharm Polska, Wrocław 2011.

Hanbücken F. W., Kersten A., Dahmen D., Zabiegi lekarsko-weterynaryjne u koni, PZWL, Warszawa 2017.

Roliński Z., Farmakologia i farmakoterapia weterynaryjna, PWRiL, Warszawa 2008.